काव्य​

एकांती

मी जाऊन बसलो,
हृदयाच्या एकांती !
तव सत्य सापडले,
मज या अवनीवरती !!

मी स्पर्शित होतो,
भाव भावना येथे !
दुःख मूळ जे,
ग्रासित होतो तेथे !

मी शोधित होतो सुख...
या जीवन पुष्पावरती !!
दुःख परागची ते,
चिकटत होते मम पंखा वरती !

मी प्राशीत होतो,
गन्ध-रस तो जेंव्हा !
नकळत तिरके काटे,
बोचत होते तेंव्हा !!

रक्ताच्या दुःखातुनी,
एकांती जाऊन बसलो !
हृदयाच्या अभिसरणातूनी,
सत्य बघतचि रमलो..!!

आत्मप्रवासी
स्वामीं स्वरूप स्वानंद

आध्यात्मिक रसग्रहण

या काव्यातून कवी आपल्या आध्यात्मिक मार्गाचे वर्णन करीत आहेत. त्यासाठी ते एका भुंग्याचे उदाहरण देतात. भुंगा जसा पूर्ण एकाग्र होऊन फुलातील रस शोषून घेतो. ते घेताना त्याला फुलाचे काटे टोचतात, तरी तो एकाग्र चित्ताने त्या फुलातील रस शोषून घेतोच. त्याप्रमाणेच प्रत्येक साधक आपली साधना करताना अनेक संकटांना सामोरे जात असतो. त्याला भौतिक दुःखांचा सामना करावा लागतो. त्याच्या इच्छा वासना त्याच्या साधनेच्या आड येतात. त्याची मानसिक तडफड सुरु असते. पण गुरूंच्या मार्गदर्शनातून तो आपले मार्गक्रमण करीत असतो.

येथेच त्याच्या निष्ठेचा, त्याच्या श्रद्धेचा कस लागतो. त्याला गुरूवाक्यावर पूर्ण श्रद्धा ठेवून गुरूप्रित्यर्थ समर्पित भाव ठेवावा लागतो. तो शाश्वत सुखाच्या शोधात असतो पण अज्ञान दशेत असल्याने दुःखच वाट्याला येते.

गुरूच्या आशिर्वादातून त्याला सोहम साधनेची खुण समजते. "मी ब्रह्म आहे, सर्वं खल्विदं ब्रह्म" हा बोध त्याला आपल्या अंतरंगात जागृत करायचा असतो. तो साधना करत असतो. ही साधना कुठे बाहेर नाही तर स्वतःच्या अंतरंगातून करायची असते. त्यासाठी तो आपल्या हृदयाच्या एकांतात शिरतो, म्हणजेच आपले आध्यात्मिक हृदय जे आहे (मन,बुद्धी,चित्त, अहंकार),त्याच्या आधारे तो आपली साधना सुरु करतो.

नाभीपासून ब्रह्मरंध्रात, सोहम भाव स्थिर करायला लागतो. मनाची एकाग्रता साधत, तो अग्रबुद्धीच्या जाणिवेतून मन-बुद्धीचे ऐक्य साधतो. येथे त्याच्या अंतरंगात विवेक , वैराग्याच्या जाणिवा स्थिर होतात व चित्त शुद्धी साधली जाते. त्याच्या इच्छा, वासना, त्याचा अहंकार गळून पडतो व तो आपल्या हृदयातील गुरुतत्वाशी एकरूपता साधतो. त्याला आत्मज्ञान झालेले असते. तो गुरुवाक्याचा अनुभव घेत त्यात रममाण होऊन जातो.

हाच त्या साधकाचा सोहम साधनेचा प्रवास आहे. हाच मन पवनाचा अंतरंगातून केलेला प्रवास आहे जो एकांती बसूनच करायचा आहे.

ईश्वर हा निर्गुण आहे ,म्हणूनच ईश्वराचा शोध ही अंतरंगातून करायचा आहे, एकांतात बसून करायचा आहे. साधना ही एकांतात करायची आहे. ईश्वराचे प्रेमस्वरूप स्वतःच्या अंतरंगातून ओळखून लोकांतात येऊन त्याची मुक्त उधळण करायची आहे. हेच ह्या एकांतात केलेल्या साधनेचे फलित आहे.

काव्य रसग्रहण : जयंती यारगोप

( दिव्योन्मेष सत्संग सदस्य, पुणे.)

चंद्र पृथ्वी मनोगत

आकाशाला मिळण्यासाठी,
क्षितिजा चालली धरा ।
फिरून फिरून अज्ञ जाहली,
समजूत काढा जरा ॥

रवी बिंबा कडे पाहुनी हसते,
म्हणे उगा तापसी असा ।
एक्या जागी स्थिर राहुनी,
का रे मलाच त्रासी सदा ॥

चंद्र कोवळा माझा मुलगा,
सर्व जाणतो माझ्या दुःखा ।
आई म्हणुनी लाघव करतो,
आडोशाला रात्र काढतो ।

मायेच्या त्या मुग्ध गारवा,
भरतीच्या त्या लाटा मधुनी ।
ओढ देऊनी जलास भारी,
मलाच रे कुरवाळी ॥

सूर्य नव्हे हा पिताच माझा,
नकोस त्रागा करूस त्याचा ।
तोच जागवी सर्व जीवांना,
परी, तुझाच घेई आधारा ॥

हळूच माझ्या कानी कुंजूनी,
क्षितिजाच्या त्या भ्रमा बोलुनी ।
आकाश रूपे मला दाखवुनी,
कैसे अज्ञाना घालवितो ॥

मम वृत्तींच्या सूक्ष्म जाणिवा,
विशालतेच्या अनंत भावना ।
भाव विभोर मी, ब्रह्मची आता,
दिव्योन्मेषी फिरते ॥

चंद्र न हा गुरुच माझा,
मलाच वेष्टी सदा सर्वदा
। शीतलता तव आशीर्वादा,
घेऊनी मुग्ध जगते अता ॥

आत्मप्रवासी
स्वामीं स्वरूप स्वानंद

आध्यात्मिक रसग्रहण

हे काव्य एका वेगळ्या स्वरूपात मांडले गेले आहे. एका कौटुंबिक पार्श्वभूमीवर पृथ्वी व चंद्राचे मनोगत व्यक्त केले आहे. माय लेकाच्या संवादातून हे काव्य बहरले आहे.

येथे पृथ्वी चंद्राजवळ आपली व्यथा व्यक्त करीत आहे. ती म्हणते की, मी इतकी फिरते, क्षितिजापर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न करते पण माझ्या अज्ञानामुळे मला ते आकाश सापडत नाही. पृथ्वी ही पंचमहाभूतांमधील सर्वात जड तत्व आहे. त्यामुळे तेथे पूर्ण अज्ञान आहे.

ती चंद्राजवळ तक्रार करते की, हा सूर्य बघ. एका ठिकाणी स्थिर राहून तो आपला प्रकाश सर्वत्र पसरवतो आहे. आपल्या उष्णतेने मला तापवतो आहे ,त्रास देतो आहे. येथे सूर्याला परब्रह्माची उपमा दिली आहे. कारण तो स्थिर आहे व स्वयं प्रकाशित आहे. पृथ्वीला प्रकृतीची उपमा दिली आहे. ती माते समान सर्व सोसून परत मायेने सर्व जीवांचा सांभाळ करते. पृथ्वी माता पुढे चंद्राला म्हणते, तू माझा मुलगा आहेस. तू माझे सर्व दुःख जाणतोस. म्हणूनच एक आई म्हणून मी तुझ्यावर प्रेम करते. माया करते. तू ते सर्व जाणतोस म्हणून माझ्या आडोशाला राहून मला साथ देतोस. तुझा मुग्ध करणारा गारवा, तुझ्या मुळे होणा-या भरती-ओहोटितून तू जे जलतत्व बांधून ठेवतोस , त्यानेच मला थंडावा मिळतो. शांतता मिळते. तुच मला तुझ्या शांत , शीतल प्रकाशातून कुरवाळतोस ज्याने मी सुखावते.

या तक्रारीवरून एक पुत्र आपल्या मातेला समजावतो आहे. चंद्र पृथ्वीला म्हणतो आहे की, अगं हा सूर्य नव्हे, हा माझा पिता आहे. तू त्याचा त्रागा करु नकोस. ते तुझ्या मार्फतच तुझ्या आधारानेच सर्व जीवांना जीवन प्रदान करतात. सर्वांना उर्जा देऊन त्यांना जिवंत ठेवतात. हे सत्य चंद्र पृथ्वीच्या कानात सांगून तीला असलेली क्षितिजाची भ्रामक कल्पना घालवून तीला सत्य आकाश स्वरूप म्हणजे ब्रह्म स्वरुप दाखवतो. तीचा भ्रम, तिचे अज्ञान घालवतो. पृथ्वीलाही आता सूर्याचे म्हणजेच ब्रह्म स्वरुपाचे ज्ञान होते. तिच्यातील सूक्ष्म अज्ञानी वृत्तींचा नाश होतो व तीला विशाल,अनंत असे ब्रह्म स्वरुप समजते. ती भावविभोर होऊन ब्रह्म जाणिवेशी एकरुप होते. तिच्यातील उठणारा प्रत्येक उन्मेष हा दिव्यत्वाचा अनुभव घेऊनच फिरतो.

येथे पृथ्वीच्या जाणिवांमधे परिवर्तन घडून येते. तीला हे ज्ञान चंद्रामुळे झाले असल्याने ती चंद्राला आपला पुत्र न मानता त्याला गुरु स्थानी बघते. तो गुरु जो नेहमी तीला त्याच्या शितलतेचा आशिर्वाद देत असतो. पृथ्वी देखील आता त्याच्या कृपाशिर्वादाने मुग्ध होऊन आपले जीवन जगू लागते.

या काव्यातून हे ही दाखवून दिले आहे की एक गुरु आपल्या शिष्याला आत्मज्ञाना पर्यंत पोहचवतो पण त्यासाठी वयाची नाही तर पात्रतेची गरज असते. शिष्याच्या वयापेक्षा लहान ही गुरु असू शकतो फक्त त्याला ओळखता आले पाहिजे. त्याला पूर्ण समर्पित होता आले पाहीजे. ह्यातच प्रत्येक जीवाचे कल्याण आहे.

काव्य रसग्रहण : जयंती यारगोप

( दिव्योन्मेष सत्संग सदस्य, पुणे.)

अनुबंध

फुलण्यात माझ्या धुंद होऊनी,
मजला मीच बघत बसे !
रंग रंगातूनी अधीक मोहक,
मीच मजला करीत असे !!

जड दगड तोही मजला,
आधार होऊनी हात धरे!
मीच त्याचे वस्त्र होऊनी ,
शृंगार साज चढवीत बसे !!

बंध आमूचा मुळातूनी,
एकभाव फुलवीत असे!
तोच तो मुग्ध होऊनी ,
माझ्यातुन उमलत दिसे!!

त्याचेच रंग ते,
बीज होऊनी मी दिसे !
दगड तो ही पहाड बनुनी,
मज जीवनी आधार असे !!

फुलाच्या त्या गंध कोशी,
अनुबंध तो वसत दिसे!
एकरूपतेत विविध होऊनी,
सुसंवाद तो घडत असे !!

मीच माझ्या जीवनी ,
विचार हा करीत नसे !
माझ्या त्या कोषा मधूनी ,
ईश्वर बघ तो डोलत दिसे !!

आत्मप्रवासी
स्वामीं स्वरूप स्वानंद

आध्यात्मिक रसग्रहण

पावसाळ्यात जसे आपण बघतो की एक सुंदरशी नाजूक वेल, डोंगराच्या कडेकपारीत घट्ट रुजते, फुलते, बहरते व आपला सुगंध सर्वत्र पसरवते. आपण बघतो की मोठे वृक्ष वादळात उन्मळून पडू शकतात पण ही छोटीशीच वेल त्या कड्याला घट्ट धरून ठेवते. हाच त्या लता व डोंगर कड्याचा प्रेमळ अनुबंध असतो. हेच उदाहरण देत कवी येथे स्वतःचा व आपल्या गुरूचा (आत्म्याचा,ईश्वराचा) प्रेमळ अनुबंधाचे वर्णन करत आहेत. ते सांगतायेत की गुरूच्या मार्गदर्शनातून साधना करत(सोहम साधना) जशी जीवनाची वाटचाल सुरू होते व त्यातून अनेक अनुभव घेत मी स्वतःला ,आत्मस्वरूपाला समजून घेतो व समृद्ध होतो तेव्हाच हा अनुबंध घट्ट होतो. ह्या मार्गावरचा दगड म्हणजे कुटस्थ ईश्वराचे गुरू स्वरूप हाच माझा आधार आहे. तोच माझा हात धरून मला चालवत आहे. मी त्याच्या शेल्याचे टोक इतके घट्ट धरले आहे की मी त्याचे वस्त्रच झालो आहे. मी त्याच्याच रंगात रंगून गेलो आहे. आमच्यात इतकी एकरूपता आहे की माझ्या अंतरंगातून त्याचे षट्गुण (श्री, ज्ञान,औदार्य, वैराग्य, ऐश्वर्य) उमलत आहेत, प्रगट होत आहेत. त्या ईश्वराची खूण (मी ब्रह्म आहे, सर्वंम खल्विदं ब्रह्म) माझ्या अंतरंगात बीज बनून वसते, रुजते. ते आत्मस्वरूप जाणल्यावर त्याच्याशी जो अनुबंध निर्माण होतो तोच माझ्या जीवनाचा आधार असतो, तोच जीवनाला आकार देतो. मी माझ्या आत्मस्वरूपाशी इतका एकरूप आहे की त्याचे गुण (एकरूपता, विविधता, सुसंवाद) तेच माझ्या व्यक्तीमत्वातून प्रगट होतात. हा अनुबंध इतका घट्ट आहे की तो ईश्वरच त्याच्या या गुणांची उधळण माझ्या व्यक्तीमत्वातून करतो व ते बघत असताना स्वतःच्या लीलेवर मंत्रमुग्ध होऊन डोलतो व स्वतःचा आनंद व प्रेम व्यक्त करतो.

हरी ऊँ तत् सत्...

काव्य रसग्रहण : जयंती यारगोप

( दिव्योन्मेष सत्संग सदस्य, पुणे.)

दिगंतरी

तूच मजला घेऊन जा रे,
हृदयाच्या अंतरी!
अंतरातुनी सहज जाणीवे,
आत्मप्रकाशी दिगंतरी!!

तूच तो रामदूत ना रे,
प्राणासी तू विशुद्ध करी!
ज्ञानातून तो स्वयें प्रकाशे,
भक्तीतून तू उड्डाणं करी!!

एकादशी या एकच भावे,
गुरुस्वरूप ते भावतसे!
विटी उभ्या त्या रंग भरोनी,
पांडुरंग तो विशुद्ध दिसें!!

पुरुषोत्तमही तूच का रे...
क्षरा-क्षरी तू पार दिसें !
सोहम सिद्धे स्वरूपानंदे,
स्वानंदी मी रमत असे!!

आत्मप्रवासी
स्वामीं स्वरूप स्वानंद

आध्यात्मिक रसग्रहण

या काव्यातून स्वामी स्वरूप स्वानंद हे आपल्याला आपल्या गुरूस्वरूप जाणून घेण्यासाठी मार्गदर्शन करत आहेत. हे गुरूतत्व आपल्या चिदाकाशात स्थित आहे ,ते क्षितिज आपल्याला शोधायचे आहे व ते शोधण्याचे मार्ग या काव्यातून सांगितले आहे.

ते सांगतात की ब्रह्मरंध्रात स्थित असलेले आत्मतत्त्व हे सदच्चिदानंद स्वरूप आहे.आपल्या साधनेतून आपल्या जिवाला या आत्मतत्त्वाशी एकरूपता साधायची आहे.त्यासाठी ते प्रथम हनुमंताला पूर्ण समर्पित होऊन प्रार्थना करतात की तूच मला मार्गदर्शन करून माझ्या अंतरंग चतुष्टयची ओळख करुन देतोस. तूच माझ्या हृदयाच्या गाभाऱ्यात मला घेऊन जातोस ज्याच्या आधारे मी माझ्या मन-बुद्धीच्या जाणीवांना अग्री करून माझ्या चित्तापाशी त्यांचे समत्व साधतो ,व त्यातूनच चित्ताची शुद्धी होते. चित्त शुद्धी होते तेव्हा माझ्यात विवेक व वैराग्य बाणवले जाते व मी आज्ञाचक्रापाशी तुझ्या जाणिवांशी एकरूप होऊन जातो.येथे मला माझ्यातील आत्मप्रकाश दिसतो व या शून्य अवस्थेत, मी माझ्या क्षितिजापर्यंत पसरलेल्या आत्मप्रकाशात न्हाऊन निघतो,तुझ्याशी एकरूप होऊन जातो.

हनुमंत हाच मार्गदर्शक असल्याने हनुमंताला ही गुरू स्थानी मानतात व त्याचे स्मरण करून म्हणतात की तूच तो रामदूत आहेस, तो प्राण आहेस जो सतत नाभीपासून ब्रह्मरंध्रात फिरत आहे व हा रामदूत ,सोहम साधनेतून त्या प्राणाला विशुद्ध चक्रापाशी गुणसाम्य अवस्थेत आणतो. येथे आत्मज्ञान होते व साधकाला आज्ञाचक्रापाशी गुरूतत्वाची जाणीव होते व तो त्या ज्ञानप्रकाशात बुडून जातो. ह्या विशुद्धचक्रापाशी त्याला हनुमंताच्या रूद्र स्वरूपाची ओळख होते व हा रूद्र त्याच्या उड्डाणातून साधकाला त्याच्यातील आत्मतत्व, शिवतत्वा पर्यंत नेऊन पोहोचते करतो. येथे "ऊँ रुद्राय शिवाय रामदूताय" ह्या मंत्रजपातून शिवतत्त्वापर्यंत म्हणजे गुरूपर्यंत, आपल्या क्षितिजापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग दाखवला आहे.

पुढे ते सांगतात की एकादशीला जसे भगवान विष्णूची उपासना केली जाते व त्या तिथीला अनुसरून जसे साधक आपल्या पंचज्ञानेंद्रिय, पंचकर्मेंद्रीय व एक मन असे अकरा तत्त्वांना आपल्या ताब्यात ठरतो, त्यावर विजय मिळवतो तेव्हा तो त्या विष्णूशी म्हणजेच आपल्या औटपिठी विटेवर उभा असलेल्या विठ्ठलाशी ,म्हणजेच आपल्यातील पुरूषोत्तमाशी एकरूप होतो,जे साधकाला गुरुस्थानी आहे. हा पुरूषोत्तम म्हणजेच कृष्ण आहे जो आपल्या अनेक रंगांनी ह्या विश्वात अघटित घटना घडवत आहे. साधक त्याच्या ह्या रंगात रंगून कृष्णमय होऊन जातो.

शेवटी साधक सांगतात की तो पुरूषोत्तम हेच ते आत्मतत्त्व आहे,तेच गुरूतत्व आहे जे क्षर अक्षराच्या परे सदच्चिदानंद स्वरूपात आपल्या चिदाकाशात स्थित आहे. ते प्रकृतीच्याही परे निरंजन अवस्थेत, अलिप्त, अनासक्त अशा स्वरूपात आहे.

स्वामी स्वरूप स्वानंद शेवटी सांगतात की ह्या सोहम साधनेतून ही सिद्ध अवस्था प्राप्त करून मी आपल्या गुरूंच्या अंतःकरणात म्हणजेच स्वामी स्वरूपानंदांच्या हृदयात राहून स्वरूपाच्या आनंदात रममाण होत आहे.

अशा तर्‍हेने स्वामी आपल्या अंतरंगातील गुरूतत्वाचा शोध घेण्याचा व तेथपर्यंत पोहोचण्याचा म्हणजेच आपल्या क्षितिजापर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग ह्या काव्यातून स्पष्ट करतात.

काव्य रसग्रहण : जयंती यारगोप

( दिव्योन्मेष सत्संग सदस्य, पुणे.)